MAZWIWA A THIKHEDZO
NGA
MUKOLOLO VHO-MANGOSUTHU BUTHELEZI MP
KHOSI YA LUSESE LWA HA BUTHELEZI
MINISṰA MUHULWANE WA VHUHOSI NA LUSHAKA LWA MAZULU
MUTHOMI NA MUPHURESIDENNDE-ḼIPHUGA WA INKATHA FREEDOM PARTY
Muḓini wa Tshino, Vuwani, Tshiṱirikini Tsha Vhembe: Nga ḽa 7 Luhuhi 2020
Thovhele Vho Toni Mphephu Ramabulana vha Lushaka lwa Vhavenḓa;
Miraḓo ya Nnḓu ya Vhuhosi ha Ha Ṋesengani na Miraḓo ya Khoro ya Lushaka;
Muṱhonifhei Mulangavundu vha Limpopo, Vho Stanley Chupu Mathabatha;
Khosi ya Lusese lwa Ha Ṋesengani, Thovhele Vho Fhaṱuwani Douglas Ṋesengani;
Vhaofisiri vha Muvhuso wa Vundu ḽa Limpopo;
Muhulisei Meyara-Mulangi vha Tshiṱiki tsha Vhembe, Mukhantseḽara Vho Nenguḓa;
Muhulisei Meyara vha Masipala Wapo wa Makhado, Mukhantseḽara Vho NS Munyai;
Mudzulaphanḓa wa Khoro ya Lushaka ya Ha Ṋesengani, Vho Ralufhe, na Miraḓo ya Lusese lwa Ha Ṋesengani;
Vhamusanda Vho Dikgale vha Nnḓu ya Mahosi ya Limpopo;
Vhaofisiri vha Muvhuso wa Vundu ḽa Limpopo;
Vhaimeli vha Contralesa;
Mubishopho Dokotela Vho Lekganyane na vhafunzi/vhareri;
Musanda Vho Ramukhuba;
Vho Ṋesengani Pandelani Phanuel;
Musanda Vho Ṋesengani Thinandavha;
Mutsimbidza mushumo;
Khosi Livhuwani Matsila
Ndi pfa ndo gagamiswa vhukuma nge nda kona u vha fhano ṋamusi uri ndi vhe ṱhanzi ya u rwelwa ṱari ha Khosi Thovhele Ṋesengani musi vha tshi dzhia vhurangaphanḓa ha Lusese lwa havho. Sa muthu o no fhedzaho miṅwaha ya 67 a tshi shuma sa Khosi ya vha Lusese lwa Ha Buthelezi, ndi a kona u pfesesa u ḓigana hune ha khou itwa ṋamusi nga Khosi Thovhele Ṋesengani na nga riṋe roṱhe ro kuvhanganaho fhano sa ṱhanzi dza mushumo uyu wa u rwela ṱari.
Nga u ḓa hashu fhano ṋamusi, ri khou bula lutendo lwashu kha nnḓu dza vhuhosi. Ri na lutendo lwa uri tshiimiswa itshi ndi thikho ya kuvhusele kuvhuya kwa zwitshavha zwi re fhasi ha mahosi. Vhuhosi a si maitele a o faraho tshikale kana maitele no lwa na sisiṱeme i re hone zwino Afrika Tshipembe ya dimokirasi. Vhuhosi vhu kha ḓi tshila nahone vhu khou shuma, ha dovha ha tikedza milayo ine ya tikedza dimokirasi.
Sa ṱhanzi ya vhuṱambo uhu ha u rwela ṱari Khosi Thovhele Ṋesengani, ndi pfa ndi tshi kombetshedzea u elelwa zwa mulovha musi wa u rwelwa ṱari hanga zwiḽa miṅwahani ya 1950. Ndo vha ndi tshi khou shuma Durban ndi tshi khou ita zwa dziatikiḽi dza u vha ramulayo, musi ndi vhidziwa uri ndi vhuye hayani Mahlabathini uri ndi dzule kha khuluṋoni sa Khosi vhunga zwo laedzwa nga mvelele. Nga hetsho tshifhinga ndo vha ndo tou dzhena tshoṱhe kha zwa poḽotiki ya u lwela mbofholowo lwe nda pfa mbilu dzi tshi lwedzana. Ndi a isa phanḓa na zwa u vha ramulayo kana ndi dzhena kha zwa vhuhosi?
Zwo nkombetshedza u ya u ṱoḓa tsivhudzo kha vhe vha dzulela u ntsumba nḓila, pfunzi yanga Vhafuwi Vho Albert Luthuli, vhe vha vha vhe vhone Muphuresidennde Muangaredzi wa ANC. Vhafuwi Vho Luthuli na vhone vho vha vho furalela mushumo wavho wa maṱhakheni wa vhudededzi uri vha dzhene kha zwa vhuhosi musi we tshitshavha tsha Groutville tsha vha ta ngawo. Hu si na u timatima, Vhafuwi Vho Luthuli vho nnyeletshedza uri ndi humele Mahlabathini. Vho vha vhe muthu o funzeaho vhukuma nahone vha tshi ṱalukanya uri khosi i a kona u fhaṱa lushaka lwayo, kha zwa muya na kha zwa ṋama. Kha nṋe vho vha tsumbo i no nyanyula, nda pfa ndo ḓiimisela vhukuma u vha edzisela.
Vharangaphanḓa vha ANC vho vha vhe hone nga ḓuvha ḽa u rwelwa ṱari hanga, hu tshi katelwa na Ngweṋa ya AWG na Masabalala Yengwa. Vhamusanda Vho Luthuli vho nṅwalela luṅwalo lulapfulapfu lwa ndaela dza uri ndi tea u shumela vhathu vhanga ndo ḓiimisela, ndi sa tshivhi muthu, vha ita na u mphulufhedzisa nga mbilu yavho yoṱhe uri vhuhosi ndi yone mbidzelwa yanga.
Arali hu tshi nga pfi ndi eletshedze Khosi Thovhele Ṋesengani ṋamusi, ngeletshedzo yanga i nga vha yeneiḽa ye nda fhiwa nga Vhafuwi Vho Luthuli. Khosi Thovhele Ṋesengani, kha vha shumele vhathu vhavho vho ḓiimisela nahone hu si na vhutshivha.
Musi we nda rwelwa ṱari, mahosi o vha o livhana na tshiṱalula na u kwanyeledzwa nga muvhuso wa vha si gathi. Ho ḓi dovha ha vha vhone Vhamusanda Vho Luthuli vhe vha ri sumbedza nḓila, musi vha tshi ri –
“Mulovha na ṋamusi, kuvhonele kwanga kwo ḓi vha kwa uri, tshihulwane kha khosi ndi u vha muḓinḓa wa vhathu, ndi zwine na ṋamusi ndi kha ḓi tenda khazwo. [Khosi] ndi dzomo ḽa vhathu vhawe… nahone a si zhendedzi ḽapo ḽa muvhuso. Musi [khosi] yo ḓivhofha uri a i nga vuwi yo fheṱa vhalanda vhayo, ri nga lavhelela uri i ḓo vha lwela na u ṱwa zwililelwa zwavho zwi tshi nga vha zwi sa ṱanganedzei nga muvhuso wa wonoyo musi.”
Ndi khou elekanya zwoṱhe hezwi ngauri zwi sumbedza nndwa ine tshiimiswa tsha vhuhosi tsha vha khayo musi tshi tshi khou shumisana na muvhuso. Vhunzhi hashu ro vha ro lavhelela, vhunga zwo tea, uri musi muvhuso wa mavhuthu u tshi swika, vhuhosi vhu ḓo ṱanganedzwa tshoṱhe. Ro vha ri tshi ri a ri tsha ḓo dovha ra luṱanywa na muvhuso, tshine ra ḓo ita hu ḓo vha u ita mutingati na muvhuso, ri tshi shumela zwitshavha zwapo.
Nangoho, musi we mbufholowo ya swika ngawo, Ndayotewa ya Afrika Tshipembe ḽashu ḽa dimokirasi yo ṱanganedza tshiimiswa tsha vhuhosi. Vhuhosi ha mbo tsireledzwa nga mulayotewa wa shango ḽashu, wone murango.
Fhedzi-ha, musi Afrika Tshipembe ḽi tshi dzhena kha u tea mivhuso yapo, vhuimo ha mahosi, maanḓa na mishumo yavho zwo vho shanduka zwa vha vhula ha ṋowa he vhathu ra rwana ngaho. Haya ndi mafhungo e a si vuwe o bviselwa khagala mulayoni, ha vha hone u sima khuḓano i no kwama vhuimo ha mimasipala, maanḓa na mishumo yayo, zwi tshi shumiswa kha u lwa na mahosi.
Vhunzhi ha vhaswa, ri tshi katela na mahosi manzhi, a vha zwi ḓivhi uri ho rangwa nga u dzinginya zwifhio malugana na u tewa ha mimasipala. Zwo itea kha miṅwaha ya mahumi mavhili yo fhiraho. Muphuresidennde wa musi uyo Vho Mbeki vho sima Joint Task Team ya u ita nyambedzano dza u thoma mutingati u no pfi Coalition of Traditional Leaders. Hu tshi tevhelwa maitele enea, vhe vha shela mulenzhe kha nyambedzano vho pfana kha uri vha tea u kandela phanḓa nga nḓila-ḓe.
Ho dzinginywa uri mahosi vha ḓo isa phanḓa na u shumisa mulayo wa vhongwaniwapo na wa zwa sialala (indigenous and customary law); ha pfi vha ḓo vha fhasi ha khoro ya zwa sialala yo rangwaho phanḓa nga khosi; ha pfi vha ḓo dzula vhe tshiimiswa tshihulwane tsha muvhuso wapo kha zwitshavha zwi re fhasi ha mahosi; nahone vha ḓo shuma vhe fhasi ha masipala wa tshiṱiriki, zwi tshi edza kushumele kwavho na mimasipala yapo u ya nga Mulayo wa Muvhuso Wapo: Zwiimiswa zwa Mimasipala
Ngauralo, fhasi ha masipala wa tshiṱiriki hu ḓo vha na vha maanḓalanga a sialala sa tshone tshiimiswa tshihulwane tsha muvhuso wapo, kha mafhungo o no kwama zwitshavha zwi re fhasi ha mahosi. Mimasipala yapo na yone i wela fhasi ha masipala wa tshiṱiriki vhunga zwo laedzwa nga Mulayo wa Zwiimiswa zwa Mimasipala, kha vhupo hune ha si vhe ha mahosi.
Ho pfi maanḓalanga a sialala a ḓo vha a tshi lingana na mimasipala yapo, nahone, henefho zwitshavhani zwavho, mahosi vha ḓo vha na vhuimo, maanḓa na mishumo zwi no lingana na zwa dzikhantseḽara.
Haya o vha one madzinginywa. Madzinginywa aya o vha a tshi ṱhonifha u thomiwa na u ṱanganedzwa ha maanḓalanga a Mahosi.
Fhedzi ho swika he madzinginywa aya o haniwa nga Khabinete nge Khabinete ya takalelesa zwa mimasipala i no kumba na mavu a mahosi (wall-to-wall municipalities), ra vho fulufhedziswa uri arali maanḓa a mahosi a nga nyeṱha nga nṱhani ha u shumiswa ha Mulayo wa Zwiimiswa zwa Mimasipala, nzulele iyo i ḓo lulamiswa nga murahu. Nangoho, Komiti ya Khabinethe, ya tshifhinganyana, yo rangwaho phanḓa nga Vho Jacob Zuma, vhe vha vha vhe Tshanḓa tsha Muphuresidennde, yo ḓigana kha u amenda kana u shundukisa Khethekanyo 7 na 12 dza Ndayotewa u itela u vha na vhuṱanzi uri maanḓa ashu sa mahosi a songo fhalala.
Zwo ri khaula mbilu ngauri u ḓigana uho ho mbo ḓi fela mbevha. Mimasipala yo kukuṱa maanḓa na mishumo ya mahosi ya mifudafuda, vha ri posa kurambo kwa muhumbulo u sa pfali u no amba nga ‘tshumisano kha u vhusa’, ngeno hu uri nga tshenetsho tshifhinga ho phasiswa milayo ya u fhungudza tshivhalo tsha mahosi ane a nga shela mulenzhe miṱanganoni ya khantseḽe dza ha masipala, ha dovha ha iledzwa mahosi kha u vouta malugana na tsheo dza dzenedzo khoro dza ha masipala.
Kha miṅwaha ye ya tevhela, vhuimo ha mahosi, maanḓa na mishumo yavho zwo thudzelwa thungo musi hu tshi khou vhuswa shango ḽashu, u swikela mahosi a tshi tshelukwa o no vha vharangaphanḓa vha re pfarela-u-lila, thonga ya musudzungwane. Vha no shumiswa sa vhuanzwo ha dzivoutu, ngeno ri si na maanḓa a vhukuma musi zwi tshi ḓa kha u vhusa vhathu vhashu.
Ro vha ri songo vhuya ra lavhelela u ṅaṅisiwa nga hei nḓila kha hetshi tshifhinga tsha muvhuso wa mavhuthu. Fhedzi-ha, mahosi kha ḽoṱhe ḽa Afrika Tshipembe ndi ṱhanzi dza uri nḓila ṋamusi dzo tshotshwa maṱanzu zwi tshi ḓa kha u shumela zwitshavha zwashu na mvelaphanḓa yazwo. Mahosi ha khou tikedzwa kana u ṋewa zwiko zwa u ita mushumo wavho wa u vhusa, une wa vha wone muteo.
Ndi a zwi ḓivha uri arali nda vhuya amba ngaurali, vhathu vha pfa zwi sa vha fari zwavhuḓi. Fhedzi thi nga fhumuli, ngauri zwe zwa tumbuka vhuhosi zwi khou nyadziwa, ha mbo vha u vhangela vhathu vhashu mutshinyalo. Heḽi ndi fhungo ḽe nda ḽi amba Phaḽamenndeni na kha Nnḓu ya Lushaka ya Mahosi. Ndo no ḓi zwi amba phanḓa ha Vharangaphanḓa vha Shango na Dziminisṱa. Ndo no zwi amba ndi sa dzumbami nda ita khuwelelo kha muvhuso uri u ṱalutshedze zwi khagala vhuimo ha mahosi, maanḓa na mishumo yavho hu tshi shumiswa milayo.
Na ṋamusi, nga murahu ha miṅwaha ya fumbilirathi tshee ra dzhena kha dimokirasi, a hu na tshe tsha itwa. Zwenezwi zwo rali, vhathu vhashu vha khou itelwa mutsiko wa uri vha rule zwiimiswa zwa mahosi maanḓa a vhurangaphanḓa. Hu pfi vha zwi ite vho fhumula.
Sa muthu we a lwa nndwa iyi kha miṅwaha ya mahumi a re na tshivhalo, mbilu yanga i a rula musi ndi tshi vhona hu na fulufhelo ngei phanḓa. Ndo dovha hafhu nda ita khuwelelo ya vhurangaphanḓa ha mahosi kha Muphuresidennde Vho Ramaphosa. Ndo zwi amba ndi henefha Limpopo nga ṅwedzi wa Ḽara 2017, zwi tshi rangela khuvhangano ya ANC he Tshanḓa tsha Muphuresidennde tsha khethiwa sa murangaphanḓa muswa wa Ḽihoro ḽivhusi. Ndo zwi bula uri ndi khou tou kaidza nga tsivhudzo uri a thi nga fhumuli zwi tshi ḓa kha mafhungo a vhuhosi.
Ndi na fulufhelo ḽa uri mafhungo aya a ḓo dzheniwa khao nga vhurangaphanḓa huswa ha ḽino shango, u itela uri milayo yo simiwaho i shumiswe kha u ṱalusa uri ro ima ngafhi sa vhatsireledzi vha sialala na mvelele, na kha u vha khwalasambi dza kuvhusele kuvhuya.
Zwi a ntakadza musi ndi tshi amba uri Muphuresidennde Ramaphosa vho dzhena khaḽo heḽi fhungo vha ta thimu yo rangiwaho phanḓa nga Minisṱa wa Cooperative Government and Traditional Affairs vha kale, Dokotela Vho Zweli Mkhize, vhe vha thoma thangelanyambedzano na mahosi. Musi we Minisṱa Vho Dlamini-Zuma vha vhewa nga ṅwedzi wa Shundunthule 2019, ndo vha ṅwalela ndi tshi vha ḓivhadza uri heḽi fhungo ndi ḓo ḽi sala murahu.
Vhuyiwa hu tshe kule ha uri ri swike hune tshumisano vhukati ha muvhuso na Mahosi ya ṱalutshedzwa ya pfala, hu tshi katelwa na u sumbedza uri mishumo yavho ndi ifhio. Hezwi ndi u itela u ṱhonifha vhuhosi. Ndi mafhungo a re na ndeme haya. A ro ngo tea u sokou tsinya iṱo. Ḽi dovha hafhu ḽa vha fhungo ḽine ḽa tea u ṱokonya mahosi a murole uno.
Zwo ralo ngauri nga tshino tshifhinga vhumatshelo ha vhathu vha Afrika Tshipembe hu luṱhaṱheni.
Ikonomi yo guguvhala nahone vhutshinyi hu no khou itelwa vhathu vha Afrika Tshipembe siani ḽa matshilisano hu ṱoḓa vhurangaphanḓa hu re na vhuṱali, ho ṱambaho ha dovha ha vha na vhukoni ngomu. Arali ha shaea vhurangaphanḓa ho ralaho, fulufhelo ḽa uri Afrika Tshipembe ḽi ḓo ponya a ḽi nga vhi hone. Hetshi a si tshone tshifhinga tsha u thudzela thungo vharangaphanḓa vhavhuya vha tshi fela uri a si vharumiwa vha ḽihoro ḽivhusi.
Ri nga kha ḓi vha ri sa tendelani na gondo ḽe muvhuso u re hone zwino wa fara ḽone, na uri riṋe ro nambatela kha zwa vhuḓifhinduleli he ha bulwa kha Vhafuwi Vho Albert Luthuli. Ndi vhuḓifhinduleli ha uri ri rangise vhathu vhashu phanḓa. Ri tea u ranga phanḓa ro ḓiimisela, ri si na vhutshivha ngauri ndi tshone tshililelwa tsha vhathu vhashu tshenetshi.
Thevhe ye ya hweswa vharangaphanḓa vha no nga Khosi Thovhele Ṋesengani na nṋe ndi khou i pfa. Vha khou ṱhaḓula vharangaphanḓa vha murole wanga nga u ṱanganedza tshitanda tsha mugidimo, vha ḓo tshi omba vha gidima natsho kha zwifhinga zwa ṋamusi zwa u timatima na u guguvhala. Ndi a vha ṱuṱuwedza uri vha rudze mbilu nge vha ḓivha uri nndwa yavho i khou lwiwa shangoni ḽi re na dimokirasi. Mikhwa mivhuya i re hone fhano shangoni ḽashu ndi ine na riṋe ra ḓisendeka ngayo. Zwenezwo-ha, ri tea u finya dza khwaṱha ri tshi itela nndwa ye ya vhandamela. Tshisima tsha nungo idzi tshi wanala kha murango wa mikhwa mivhuya i re shangoni ḽashu.
A ri mavhanga a no vhangisa muvhuso, na muvhuso na wone u songo vha ḽivhanga ḽi no vhangisa mahosi. Tshililelwa tshashu ndi tshithihi na tsha vhaṅwe: ri lilela vhulamukanyi vhutshiloni, nyaluwo ya ikonomi na vhumatshelo ha maṱhakheni ha vhathu vhashu.
Muthombeni! Mbombelamaulu!
